Često se navode ekonomske prednosti koji bi pristupanje EU donijelo zemljama Zapadnog Balkana koje još nisu članice, ali Valbona Zeneli, saradnica u Evropskom centru Atlantskog vijeća, u analizi ističe ekonomske prednosti koje bi sama EU dobila pristupom ovih zemalja.
Zeneli, analitičarka Evropskog centra za sigurnosne studije George C. Marshall, ističe na početku analize za Atlantic Council da je brutalna invazija Rusije na Ukrajinu poslužila kao poziv na buđenje za Evropsku uniju i dodala hitnost raspravi o proširenju EU. Rat u Rusiji je naglasio potrebu da se ubrza proces pridruživanja Ukrajine i Moldavije, te da se taj proces revitalizira za zemlje Zapadnog Balkana koje još nisu u EU: Albaniju, Bosnu i Hercegovinu, Kosovo, Crnu Goru, Sjevernu Makedoniju i Srbiju.
Ranije ovog mjeseca, visoki predstavnik EU za vanjsku politiku Josep Borrell čak je pozdravio rok za sljedeće proširenje do 2030. godine, nadajući se da će to mobilizirati energiju i u EU i u državama kandidatima. Sada se postavlja pitanje kako pripremiti zemlje kandidate za ulazak u blok.
Zeneli smatra da bi ono što bi najviše pomoglo Zapadnom Balkanu na ovom putu plan ekonomskog rasta koji pokreće EU.
“Malo tržište od šest zemalja sa manje od osamnaest miliona potrošača i ukupnim bruto domaćim proizvodom (BDP) od 144 milijarde dolara, ili manje od 1 posto BDP-a EU, Zapadni Balkan, bi lako moglo biti prihvaćeno na jedinstvenom tržištu EU”, navodi ona, te dodaje da region i dalje zaostaje za ostatkom Evrope, sa prosječnim prihodom po glavi stanovnika od samo 7.650 dolara, što je samo 14 posto prosjeka EU (54.100 dolara), prema podacima Međunarodnog monetarnog fonda.
Kako bi se ovaj jaz djelimično smanjio je predsjednica Evropske komisije Ursula Von der Leyen u maju predložila plan rasta od četiri stuba za zapadni Balkan. Ciljevi plana uključuju približavanje regiona jedinstvenom tržištu EU, produbljivanje regionalne ekonomske integracije, ubrzanje temeljnih reformi i povećanje pretpristupnih fondova.
“S obzirom da Zapadni Balkan predstavlja meko podnožje Evrope i da se priča o proširenju EU vraća, sada je vrijeme za fokusiranje pažnje na unaprjeđenje ciljeva ovog plana i ubrzavanje pristupanja regije EU”, navodi ona.
Pristup jedinstvenom tržištu EU
EU je glavni trgovinski partner Zapadnog Balkana, te čini više od dvije trećine ukupne trgovine regiona. Sve zemlje Zapadnog Balkana imaju pristup unutrašnjem tržištu robe kroz Sporazume o stabilizaciji i pridruživanju, ali oni nisu dovoljno detaljni, čak ni u poređenju sa Sveobuhvatnim sporazumima o slobodnoj trgovini koje EU ima sa Ukrajinom, Gruzijom i Moldavijom.
Zeneli smatra da bi EU trebala raditi na produbljivanju svoje integracije s regionom prije punog pristupanja EU. Da bi se to postiglo, trebalo bi postepeno ove zemlje uvesti u sve ekonomske sektore dajući im potpuni pristup jedinstvenom tržištu i njegove četiri slobode (roba, ljudi, usluge i kapital).
“To bi podstaklo konvergenciju i izgradilo institucionalne kapacitete, a EU bi dalo bolju polugu u osiguravanju usklađenosti s reformama vladavine prava. To bi bilo slično ekonomskim odnosima EU-a s Norveškom i Islandom, gdje Evropski ekonomski prostor proširuje zakone jedinstvenog tržišta na obje zemlje (s izuzetkom poljoprivrede i ribarstva). Dok sporazum s Norveškom i Islandom treba da bude sam sebi cilj, za zemlje zapadnog Balkana to bi umjesto toga moglo biti postepeno produbljivanje ka punopravnom članstvu u EU”, smatra ona.
Podsjeća da Ukrajina od marta 2022. godine uživa ove “četiri slobode” kroz Direktivu o privremenoj zaštiti, te da to dokazuje da je ovaj nivo pristupa tržištu za države koje nisu članice EU izvodljiv.
“Koristi za zemlje Zapadnog Balkana od sve većeg učešća na jedinstvenom tržištu su jasne. BDP Hrvatske je, na primjer, porastao za 75 posto (sa 59 milijardi dolara na 79 milijardi dolara) od ulaska u EU 2013. godine, što je dovelo do viših prihoda za njene građane, s prosječnim povećanjem BDP-a po glavi stanovnika od 67 posto (sa 13.900 dolara u 2013. na 20.537 dolara)”, navodi.
Ističe da je finansijska podrška ključna za smanjenje ekonomskog i infrastrukturnog jaza između članica EU i Zapadnog Balkana, te da je EU najveći pružalac finansijske i razvojne pomoći na Zapadnom Balkanu, podržavajući reforme uz finansijsku i tehničku pomoć putem Instrumenta za pretpristupnu pomoć (IPA), koji je izdvojio 12,8 milijardi eura između 2014. i 2020.
Međutim, također navodi podatak da je IPA u okviru trenutnog dugoročnog budžeta EU iznosi 14 milijardi eura, što je manje od 1 posto ukupnog dugoročnog budžeta i fondova EU Next Generation za 2021-2027 od 2,02 triliona eura.
“S obzirom na važnost Zapadnog Balkana, finansijsku podršku EU regionu treba povećati kako bi se ubrzala socioekonomska konvergencija njegovih zemalja sa blokom i povećala socijalizacija s pravilima EU i njenom organizacionom kulturom. Ovo će pomoći da se olakša put zemljama da se pridruže jedinstvenom tržištu”, navodi Zeneli.
Regionalna ekonomska integracija je imperativ
Zeneli objašnjava da se ulazak u jedinstveno tržišta EU ne odnosi samo na trgovinu, te da se radi i o investicijama, ekonomskoj modernizaciji, demokratskom napretku, vladavini prava i boljoj regionalnoj saradnji. Posljednjih godina usvojeno je nekoliko inicijativa za podsticanje regionalne ekonomske integracije, uključujući Zajednički akcioni plan regionalnog tržišta 2021-2024. Ove inicijative imaju za cilj izgradnju zajedničkog regionalnog tržišta zasnovanog na pravilima i propisima EU i na četiri slobode i namijenjene su da budu “odskočna daska” za ekonomije Zapadnog Balkana da se bolje integrišu u evropsku eekonomiju i poboljšaju svoju konkurentnost.
Inicijative su se fokusirale na četiri glavne regionalne oblasti: trgovinu, investicije, digitalizaciju i industriju i inovacije. Zeneli navodi da je uspostavljanje “zelenih traka”, modernizovanih graničnih prelaza za teretna vozila, tokom pandemije COVID-19 bio uspješan primjer regionalne saradnje.
Dodaje da je revitaliziran i Berlinski proces, inicijativa koja je podstakla bržu ekonomsku integraciju sa EU, a sljedeći sastanak će biti održan u Albaniji u oktobru. Također spominje inicijativu Otvoreni Balkan kao projekat koji je ponudio neke praktične korake za bolju ekonomsku saradnju u regionu.
“Regionalna ekonomska integracija je imperativ da bi Zapadni Balkan imao koristi od većih tržišta i veće konkurencije podsticanjem prekograničnih proizvodnih lanaca i korištenjem regionalnih komparativnih prednosti. Da bi se privuklo interesovanje ozbiljnih stranih investitora, neophodna je saradnja u “udruženoj” konkurenciji za direktna strana ulaganja. Ovo će pomoći zemljama da poboljšaju svoju konkurentnost podsticanjem tehnoloških i industrijskih klastera, kao i pomoći u modernizaciji njihovih ekonomija, olakšati inovacije i poboljšati vještine i produktivnost”, smatra ona.
Prednosti za EU
“Kako evropske kompanije žele da premjeste svoje lance snabdijevanja bliže kući, ulaganje na Zapadni Balkan za proizvodnju kritične robe doprinijelo bi strateškoj ekonomskoj autonomiji EU, slijedeći ciljeve “smanjivanja rizika” koji zauzimaju ključno mjesto u nedavno objavljenoj Evropskoj strategiji ekonomske sigurnosti EU”, ističe Zeneli.
Navodi da bi razvoj evropskih industrijskih klastera na Zapadnom Balkanu povećao konkurentnost EU, uključujući u ključnim oblastima kao što su zelena i solarna industrija, biotehnologija i električna vozila.
“Niži troškovi rada na Zapadnom Balkanu i strateška povezanost u smislu energetike i transporta čine region atraktivnim, ali ono što je potrebno je više ulaganja EU za poboljšanje infrastrukturnih mreža. Ulaganje EU u strateške infrastrukturne projekte na Zapadnom Balkanu za jačanje međusobne povezanosti također bi se suprotstavilo povećanom ekonomskom i diplomatskom otisku Kine na Zapadnom Balkanu. Ovaj rastući otisak dovodi u pitanje evropske poslovne interese i podstiče prakse koje ometaju EU da poboljša promociju zapadnih normi i standarda”, ističe Zeneli.
“Dvosmjerna ulica”
Zeneli navodi da bi, kako bi ispunila rok aspiracija za proširenje do 2030. godine, EU sada trebala udvostručiti svoje napore kako bi pomogla u pripremi zemalja zapadnog Balkana za pristupanje. Povećana evropska ulaganja na Zapadnom Balkanu su potrebna kako bi se podstaklo stvaranje industrijskih klastera, uz istovremeno promovisanje boljih ekonomskih standarda i ubrzavanje važnih ekonomskih reformi, dodaje.
Međutim, podcratala je da “ovo ne smije biti jednosmjeran poduhvat u kojem EU ide dalje, ali nedostaci trenutnog stanja u regionu ostaju”.
“Vlade Zapadnog Balkana trebale bi biti spremne ponuditi ozbiljnu platformu za preseljenje investicija EU iz Kine i drugih zemalja Azije u region. Prijateljsko poslovno okruženje zasnovano na standardima EU, vladavini prava, transparentnosti i regionalnoj integraciji su osnovni uslovi za privlačenje ozbiljnih investicija”, navodi ona.
Smatra da bi fokus na vladavini prava i osnovama također trebao biti u središtu procesa proširenja EU, te podsjeća da je Von der Leyen ovog mjeseca u svom govoru o stanju u Evropskoj uniji najavila da će EU uvesti izvještaje o vladavini prava za zemlje kandidatem što Zeneli pozdravlja kao dobrodošao korak.
“Bez posvećenosti i visokog stepena odgovornosti od strane izabranih lidera na Zapadnom Balkanu, svako ulaganje resursa, vremena i pažnje od strane EU će rezultirati samo marginalnim povratom”, istakla je.
“Pravi je trenutak za promjenu mentaliteta proširenja, a u interesu je EU da Zapadni Balkan smatra sastavnim dijelom evropskih rješenja za globalne izazove”, zaključila je na kraju.